Doğa Koruma ve Milli Parklar Şanlıurfa Şube Müdürlüğü sorumluluk alanı içerisinde bulunan Kelaynak Üretme İstasyonunda Doğa Koruma ve Milli Parklar Şanlıurfa Şube Müdürü M. Fehmi YÜKSEL ile yapılan röportajda kelaynaklar ile ilgili bilimsel alt yapının oluşturulması amacıyla üreme dönemi boyunca her gün Şube Müdürlüğümüz personellerince izlenerek bilimsel veriler kaydedildiği açıklandı. Kelaynak kuşları hakkında detaylı bilgi veren Doğa Koruma ve Milli Parklar Şanlıurfa Şube Müdürü M. Fehmi YÜKSEL, bu bilimsel çalışmanın öneminden ve Kelaynakların neslinin tehlikede oluşunun ne kadar önemli bir konu olduğunu ifade etti.


“Kelaynak Kuşları ülkemizde ve dünyada soyu tehdit altında olan bir kuş türüdür. Dünyadaki son iki popülasyonundan biri Kuzeybatı Afrika’da Fas’ta diğeri ise Türkiye’de ve çok küçük bir grup olarak Suriye’de bulunmaktadır. Türkiye popülasyonu geçmişte tüm Güneydoğu Anadolu Bölgesinde yaşarken, günümüzde yalnız Şanlıurfa’nın Birecik İlçesinin Fırat Nehrinin kıyısında bulunan ve Bakanlığımızca kurulmuş olan Üretme İstasyonunda yaşamakta ve üremektedir. “Geçen yüzyılın başlarından 1950‘li yıllara kadar Birecik kolonisinde 300–500 çift yuva yapmaktaydı. 1956-1959 yılları arasında mülga Tarım ve Orman Bakanlığı ile Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı birbirinden habersiz bölgedeki tarım zararlıları ve sıtmaya karşı yoğun ilaçlamaya girişmişlerdir. DDT ile yapılmış olan ilaçlamaların sonucunda ilk iki yıl içinde popülasyonun yaklaşık % 70‘ ini oluşturan 600-700 birey zehirlenme sonucu ölmüştür. Toplu ölümleri takiben yine DDT ’den kaynaklanan olumsuz etkiler sonucunda 10–15 yıl süre zarfında hemen hemen hiç yavru alınmamıştır. Bu olumsuz gelişmeler neticesinde birey sayısının 50’li rakamlara düşmesini müteakip, mülga Orman Bakanlığı, Milli Parklar ve Avcılık Genel Müdürlüğü tarafından Adana Milli Parklar ve Avcılık Bölge Müdürlüğü bünyesinde Şanlıurfa Birecik’te 1977 yılında Kelaynak Üretme İstasyonu kurulmuş 2 adet ergin ve 9 adet yavrunun doğadan yakalanıp kafeslere alınmasıyla başlanan çalışmalar, bugün Kelaynak sayısının 200’lere çıkmasını sağlamıştır.2016 yılı itibariyle Birecik’te 205  adet, Fas’ta iki koloni halinde 350 adet ve Avrupa ile Amerika’daki hayvanat bahçelerinde Fas orijinli tahmini 1000 adet Kelaynak kuşu bulunduğu tahmin edilmektedir. Fas orijinli Kelaynaklar yerleşik olup, sadece Birecik Kelaynakları göçmen kuş özelliğine sahiptir.


Türün en belirgin özelliği, yetişkin bireylerin baş kısmındaki tüylerin dökülmesiyle, baş kısmının tüysüz oluşudur. Dişi ve erkek bireylerin ayırt edilmesi son derece zor olmakla birlikte; bu ayrım kan örnekleri alınarak, laboratuvar ortamında yapılmakta ve DKMP Kelaynak Üretme İstasyonu’ nda bulunan mevcut bireyler ile yeni bireylerin cinsiyetleri bu şekilde belirlenmektedir. 
DKMP Şanlıurfa Şube Müdürlüğünce hizmet alımıyla, ODTÜ Biyoloji Bölümütarafından 2013 yılında yapılan çalışmada; toplam 164 Kelaynak bireyi genetik eşey tayinine tabi tutulmuş, analizler sonucunda bunların 73 adedinin dişi, 91 adedinin erkek olduğu belirlenmiştir. 2014 yılında 43 yavru bireyden alınan kan örnekleri sonucu; 21’inin dişi, 22 bireyinde erkek olduğu tespit edilmiştir.2015 yılı itibariyle yılında 52 yavru bireyden alınan kan örnekleri sonucu; 25’inin dişi, 27 bireyinde erkek olduğu tespit edilmiştir.

Kelaynak kuşları, üreme dönemi olan Şubat-Mart aylarında kafeslerinden çıkarılarak doğaya salınıyor. Doğal ortamda serbestçe uçan ve beslenen kelaynak kuşları, Kelaynak Üretme İstasyonu içindeki kayalık ve tahta yuvalarda üredikten sonra Ağustos ayı içerisinde yeniden kafeslerine alınarak göç etmelerine izin verilmiyor.
Yıllardır, kelaynak kuşlarının Birecik'egelişi ilçe halkı tarafından ilkbaharın gelişi anlamını taşıyor. Göç ettiği dönemlerde Şubat ayı ortalarında Birecik'e ulaşan kelaynak kuşlarının sayısının, 1930'lu yıllarda binin üzerinde olduğu, 1954 yılından itibaren ise önemli ölçüde azalma görüldüğü belirtiliyor. Azalma nedenleri olarak; zirai ilaçların fazla kullanılması ile böcekçil olan bu kuşların doğal beslenme dengesinin bozulması, uzun süren göç esnasında avcılartarafından vurulmaları ve soğuk hava şartlarından etkilenmeleri gösteriliyor. 


Yılın ilk aylarında üremeye başlayan Kelaynaklar; Şubat, Mart aylarında yuvalarını yaparlar. Yılda bir defa yumurtlarlar ve 1-3 arasında yumurtaya kuluçkaya yatarlar, kuluçka süreleri ise 4 haftadır. Ortalama yumurta sayısı maksimum 3-4 adettir, ancak bilimsel çalışmalar sonucunda görülmüştür ki, bu 3-4 yumurtadan genellikle 1 veya 2 yumurtadan yavru çıkmakta ve yaşamayı başarabilmektedir. Yumurtalar, genellikle ortalama bir tavuk yumurtasından biraz daha büyüktür ancak daha eliptik bir yapıda ve açık grimsi renktedir. Yuvalamaları için genellikle dik kayalıkların dar çıkıntılarını tercih etmektedirler, bu sayede yuvalarını birçok yırtıcı hayvan ve insandan korumaktadırlar. Ömürleri 25-30 yıl kadardır.
Dünyada nesli tükenme riski taşıdığı için göçlerine izin verilmeyen kelaynak kuşları, Üretme İstasyonu'nda özel menü ile besleniyor. Kuşlara her gün yağsız kıyma, haşlanmış yumurta, rendelenmiş havuç, tavuk yemi ve tuzsuz peynirverilmektedir.